Professionele boomzorg is geen luxe, maar een noodzaak
Wanneer wij mensen ons niet goed in ons vel voelen, schakelen we een arts in. En om helemaal zeker te zijn, raadplegen we vaak ook nog een specialist. Waarom zou dat voor bomen anders moeten zijn? Gecertificeerde boomverzorgers en boomtechnische adviseurs beschikken over de nodige kennis en expertise om bomen in openbare ruimtes in topconditie te houden. Wij gingen te rade bij een man met bergen ervaring: Wim Peeters, lector Boom- en Groenbeheer aan Odisee, lector Boomverzorging aan Vives, coördinator Tree Manager bij Vives en VetVert Consultancy Level.
Welke bedreigingen komen het vaakst voor?
Standplaatsproblemen
Openbare bomen staan voortdurend bloot aan bedreigingen, waarbij verrassend genoeg problemen met hun groeiplaats de grootste boosdoeners vormen, en niet zozeer ziektes of plagen. Bovenaan deze lijst prijkt bodemverdichting, vaak een onbedoeld gevolg van parkeren onder bomen, het bewerken van de grond met zwaar materieel, of herhaaldelijk verkeer. Deze activiteiten persen de bodemdeeltjes samen, waardoor de vitale poriën voor water en lucht in de bodem verdwijnen. Het onvermijdelijke resultaat is een tekort aan zuurstof voor de wortels, wat de boom in zijn vitaliteit aantast. Deze verstikking kan zelfs leiden tot het afsterven van wortelweefsel, met ernstige gevolgen voor de stabiliteit van de boom. De trieste uitkomst hiervan zien we maar al te vaak tijdens stormen: de meerderheid van de bomen die dan omvallen, blijkt significante wortelschade te hebben opgelopen.
Wortelschade
Een andere veelvoorkomende bedreiging voor bomen is wortelschade. In stedelijke omgevingen ontstaat dit vaak door graafwerkzaamheden voor de aanleg van kabels en leidingen. In tuinen is bodembewerking, zoals frezen, een belangrijke oorzaak. Het is een misvatting dat bomen diep wortelen en gras oppervlakkig; in werkelijkheid reiken de wortels van zowel gras als bomen tot vergelijkbare diepten. Het grootste deel van de boomwortels bevindt zich in de bovenste decimeters van de bodem. In die ondiepe lagen vindt de boom volop lucht. Bovendien concentreert organisch materiaal zich aan het oppervlak en daar vindt ook de afbraak plaats, waardoor voedingsstoffen direct beschikbaar zijn. Ook regenwater dringt als eerste door in deze bovenste laag. Zelfs oppervlakkige bodembewerking kan dus al aanzienlijke schade toebrengen aan het vitale wortelstelsel van een boom.
Het ondiepe wortelstelsel van bomen impliceert een aanzienlijke gevoeligheid voor een incorrecte plantdiepte. Reeds een geringe overschrijding van de aanbevolen diepte kan negatieve gevolgen hebben. Derhalve dient de wortelhals bij de aanplant exact op het maaiveld te liggen; een diepere positionering resulteert doorgaans in een slechte aanslag en potentieel afsterven van de boom.
De opeenvolging van extreem droge en natte periodes vormt een ernstige bedreiging voor onze bomen
Klimaat en kwaliteit van de groeiplaats
De vatbaarheid van bomen voor ziekten en plagen neemt significant toe wanneer ze verzwakt zijn. Een fundamentele oorzaak van deze verzwakking is de kwaliteit van de groeiplaats. Ook klimaatomstandigheden hebben een directe impact. Zo leiden droge jaren, zoals 2018 tot 2020, tot problemen bij soorten die niet bestand zijn tegen droogte of moeite hebben met het zakken van het grondwater. In natte jaren zien we dan weer de gevolgen van wateroverlast. De opeenvolging van deze extreme periodes van droogte en wateroverlast vormt een serieuze bedreiging voor de gezondheid van onze bomen, waarbij de basis van een veerkrachtige boom opnieuw in optimale groeiomstandigheden ligt.
Migratie
Ook de versnelde introductie van nieuwe ziekten en plagen door migratie is een alarmerende ontwikkeling. Deze nieuwkomers worden pas echt gevaarlijk wanneer ze hier een vatbare, verwante soort tegenkomen. Door het ontbreken van een gezamenlijke evolutionaire geschiedenis, missen onze inheemse soorten immers de nodige weerstand. De dreiging van Xylella fastiduosa, platanenkanker, de essenprachtkever en de Aziatische boktor is reëel en het is slechts een kwestie van tijd voordat deze zich hier op dramatische wijze manifesteren.
Meest gangbare technieken
Boomverzorgende werkzaamheden kunnen onderverdeeld worden in: snoeien, groeiplaatsverbetering, aanplanten en demonteren van bomen.
Snoeien
Wat snoeien betreft, kijken we in de eerste plaats naar de levensfase van de boom. Jonge bomen vragen vaak om een zogenaamde opkroonbehandeling, een vorm van jeugd- en begeleidingssnoei. Volwassen bomen hebben doorgaans erg weinig snoei nodig. Ingrijpen blijft hier meestal beperkt tot het verwijderen van beschadigde of gebroken takken, of snoei ter voorkoming van schade. In ieder geval is het belangrijk dat het beheer consequent voortgezet wordt. Je maakt van een vrij uitgroeiende boom niet ongestraft een vormboom. Een kandelaber vormen, doe je bij voorkeur met een jonge boom. Een boom ineens inkorten omdat hij te groot wordt, is geen boombeheer maar kapitaalsvernietiging.
Als een sterke hergroei niet gewenst is, is het raadzaam om in de zomer te snoeien
Het beheer van oude, aftakelende bomen vraagt een heel andere aanpak. Naarmate bomen in omvang en leeftijd toenemen, wordt het een uitdaging om de volledige stamomtrek van voldoende diktegroei te voorzien. De boom optimaliseert als het ware de afstand tussen zijn wortels en kruin. Dit resulteert in de vorming van nieuwe takken, vaak lager in de kroon. Interessant is dat de ecologische waarde van deze majestueuze ouderen enorm toeneemt. Het begeleiden van dergelijke bomen door hun natuurlijke verouderingsproces, ook wel senescentie genoemd, vereist gespecialiseerde kennis en maatwerk.
Groeiplaatsverbetering
Groeiplaatsverbetering is gericht op het mitigeren van de nadelige gevolgen van een ontoereikende groeiplaats. Dit is een complexe opgave, met name in publieke ruimten waar de ondergrondse infrastructuur een beperkende factor vormt. Onthardings- en herinrichtingsprojecten presenteren in dit kader significante opportuniteiten. Het is evenwel van groot belang dat deskundigen op het gebied van bomen reeds in de conceptuele fase en bij de opstelling van de projectdefinitie geconsulteerd worden. Dit waarborgt niet alleen de preventie van schade, maar faciliteert tevens de optimalisatie van de groeiplaats.
Boomaanplanting
Boomverzorgers kunnen ook bomen aanplanten, hoewel ze hierin niet wezenlijk verschillen van andere specialisten. Waar hun expertise echter tot uiting komt, is bij het verplanten van grotere bomen. Bovendien zullen boomverzorgers vaak pleiten voor aanpassingen in het ontwerp, zodat het verplanten van bomen niet nodig is. Het verplanten van grote bomen blijft namelijk een uitdagende taak, die niet altijd succesvol is.
Bomen vellen
Boomverzorgers zijn experts in het veilig vellen van bomen, zelfs onder de meest uitdagende omstandigheden. Wanneer de ruimte beperkt is, ontmantelen ze bomen methodisch, tak voor tak, stamdeel per stamdeel. Dit precisiewerk, waarbij een boom gecontroleerd naar beneden komt, is ongetwijfeld het meest tot de verbeelding sprekende aspect van hun vak en trekt velen aan. Echter, de ware essentie van boomverzorging ligt in het behoud van bomen, waarbij vellen pas de laatste optie is.
Welke regelgeving bestaat er?
Kapvergunning
De meest voor de hand liggende vergunning, is de kapvergunning. Op Vlaams niveau is het niet verplicht om een kapvergunning te hebben wanneer een boom op minder dan 15 meter van een vergund gebouw staat. Maar gemeenten kunnen een plaatselijk beleid voeren waarbij een kapvergunning wel verplicht kan zijn. In een aantal gemeenten is het zelfs vergunningsplichtig om bomen erg drastisch te snoeien.
Er moet wel opgemerkt worden dat de overheid een uitdovingsbeleid voert voor dergelijke lokale regels. Concreet mogen gemeenten geen nieuwe regels voor kapvergunningen opmaken. Bestaande regels blijven gelden zolang ze niet aangepast worden. Zelfs de kleinste wijziging aan een gemeentelijk kapreglement is voldoende om dat reglement te vernietigen.
Regels inzake planten
Wat het planten van bomen betreft, bestaat er geen echte vergunning. Maar het burgerlijk wetboek stelt wel dat bomen op minstens twee meter van de erfgrens moeten staan en dat takken niet mogen overhangen. Daar zijn een aantal uitzonderingen op. Bomen op het openbaar domein vallen hier niet onder aangezien de inrichting van het openbaar domein aan de gewesten toekomt en de federale overheid geen regels mag opleggen die impact hebben op de bevoegdheid van de gewesten (grondwettelijk hof arrest nr 148/2021 dd 21/10/21). Uit hetzelfde arrest blijkt ook dat die regeling enkel opgaat voor bomen die geplant zijn na het in voege gaan van de wet op 1/09/2021. Voor bomen die eerder geplant zijn, blijft het veldwetboek van kracht.
Veiligheidswet
Een andere wetgeving die belangrijk is bij de uitvoering van boomverzorgende werken is de veiligheidswet als onderdeel van de welzijnswet.
Hoe maken boomverzorgers het verschil?
Boomverzorgers moeten erg veel kennen en kunnen. Ze moeten de boom, de bodem en de relatie tussen die twee kennen. Boomverzorgers moeten weten hoe ze met correcte snoei een boom goed kunnen onderhouden, maar ze horen ook te weten hoe de verkeerde snoei een boom ernstig kan verzwakken. Een boomverzorger of boomdeskundige is ook in staat om een boom te beoordelen op basis van zijn uiterlijke kernmerken. Ze horen te weten wanneer ze mogen snoeien en vooral wanneer niet. Ze moeten met een kettingzaag kunnen werken en die kunnen onderhouden. Daar komt heel wat veiligheid bij kijken. Niet alleen bij de kettingzaag trouwens, ook bij andere machines is veiligheid cruciaal. Klimmen is trouwens ook erg belangrijk om de werkplek hoog in de boom te kunnen bereiken.
Verder moet een boomverzorger een last minute risicoanalyse (LMRA) kunnen invullen. En om bomen veilig en efficiënt te demonteren, moet hij / zij een degelijke kennis hebben van de krachten die vrijkomen wanneer men takken afzaagt en met behulp van de juiste technieken naar beneden geleidt.
Boomverzorgers kunnen zich ook nog verder specialiseren tot boomdeskundigen die bomen begeleiden op bouwwerven, die grote bomen verplanten, die bomen onderzoeken en ga zo maar door.
Opleiding & certificering
Momenteel zijn er twee certificaten. De European Tree Worker (ETW) is een uitvoerend boomverzorger die zich bezig houdt met de praktische uitvoering in en rond de boom. De European Tree Technician (ETT) of boomtechnisch raadgever is gecertificeerd om adviezen te geven voor boombeheer, werk te organiseren of een boombeleid van een openbare dienst te ondersteunen.
Voor veterane bomen zijn er twee vergelijkbare certificaten: VetCert Consulting level en VetCert Practising level, vergelijkbaar met respectievelijk ETT en ETW, maar dan expliciet voor het beheer van veterane bomen.
Voor opleidingen zijn er Syntra PXK en Syntra Roeselare, PCLT, BSBB en Inverde voor opleidingen tot uitvoerend boomverzorger (ETW). Zij stomen mensen klaar voor het behalen van het ETW-certificaat. Vives Continue voorziet ook een opleiding Tree Manager waarin mensen opgeleid worden naar het niveau van boomtechnisch raadgever (ETT).
Vanuit de European Arboricultural Council is er een certificeringsprogramma opgestart met meerdere doelen. Om te beginnen, wordt het niveau in alle deelnemende landen geharmoniseerd. Dat maakt het voor boomverzorgers makkelijker om ook in andere landen te werken. En zo worden de krijtlijnen uitgezet van wat een boomverzorger moet kennen en kunnen. Voor de gebruiker / boombeheerder wordt het ook duidelijk of een boomverzorger of boomdeskundige effectief over de nodige kennis beschikt. En omgekeerd kan een vakman bewijzen dat hij / zij over die kennis beschikt en ze up-to-date houdt.
Met medewerking van Bomen Beter Beheren vzw
